Coornhertonderzoek

Beginjaren

In de jaren negentig ben ik via de studie van John Locke's A Letter Concerning Toleration (1689) geïnteresseerd geraakt in zijn Dutch connection, arminiaanse vrienden in Holland (met name Philipp van Limborch). Zo raakte ik ook bekend met D.V. Coornhert (1522-1590) die, niet helemaal terecht naar ik meen, als een voorloper van de arminanen te boek staat. Als student was ik al gefascineerd door het conflict tussen arminianen en gomaristen, een bittere broederstrijd binnen het Nederlandse calvinisme die zelfs in een burgeroorlog uitmondde en de leider van de Republiek, Johan van Oldenbarnevelt, de kop kostte. Ik begreep helemaal niets van deze merkwaardige macht van religieuze ideeën. Maar waren het wel de ideeën die macht uitoefenden of verborg machtspolitiek haar platte ambitie achter de nuancering van ideeën? Of is op een of andere manier beide het geval?

Coornhert heruitgeven

Toen ik kennismaakte met het werk van Coornhert had ik aanvankelijk het gevoel dat ik onontgonnen terrein betrad. Zoiets is in de filosofie vrijwel onbestaanbaar, want over alles en iedereen is meestal veel – ja, veel te veel – geschreven. Nader onderzoek leerde weldra dat Coornhert zeker onder neerlandici geen onbekende was en dat enkele filosofen, theologen en historici in het buitenland, en inmiddels ook in Nederland, met name ook zijn religiepolitieke geschriften wisten te waarderen. Die geschriften waren echter maar zelden heruitgegeven. En ik dacht, dat is mooi werk en gelukkig kreeg ik bij dat werk steun van deze en gene. Die onmisbare steun, met name van dr. J.C. Bedaux en dr. A. Gelderblom, duurt voort tot op de dag van vandaag.

Seditio of de scheuring van de Nederlanden. Tijdens de opstand verjaagt het volk de katholieke geestelijkheid. Ontaarding van de katholieke geestelijkheid (serietitel). D.V. Coornhert, naar een ontwerp van Adriaan de Weerdt, 1604.

Tijdsdocumenten: de opstand

Het religiepolitieke werk van Coornhert leek mij vooral als tijdsdocument van grote betekenis. Coornhert bestreed de gereformeerde predikanten om geloofsinhoudelijke redenen, maar ook vanwege hun machtsaanspraken. Hij beschouwde hen als verraders van de opstand: men was toch niet tegen de Spaanse landsheer in opstand gekomen om Roomse inquisitie in te ruilen voor Geneefse inquisitie? Coornhert kwam op alle mogelijke manieren tegen de gereformeerde machtsaanspraken in het geweer. De studie van zijn leven en werk biedt een verrassend perspectief op de moeizame ontstaansgeschiedenis van de Republiek der Zeven Provinciën en de burgeroorlog die haar decennialang, in meer of minder sterke mate, bedreigde.

Coornhert: een eigenaardig iemand

Ook voor de vroegmoderne ethiek en politieke filosofie is het werk van Coornhert volgens mij van belang. Als gelovige gaat hij uit van een almachtige God, maar in zijn ethiek is hij gespitst op een mens die verantwoordelijkheid kan en moet nemen voor zijn eigen handelen. Ook in zijn rudimentaire politieke filosofie werkt hij met specifiek religieuze premissen. Toch opteert hij voor de scheiding van kerk en staat en pleit hij voor geloofsvrijheid en verdraagzaamheid tussen de diverse geloofsgroepen. Dat betekent echter niet dat Coornhert zijn tijd ver vooruit is en dáárom voor ons interessant is (d.i. eigenlijk omdat wij onze tijd of misschien wel onszelf al te graag hoogachten). Het verhaal van voorlopers en navolgers gaat eraan voorbij dat iemand zelf interessant kan zijn vanwege de manier waarop hij in zijn eigen tijd, met de middelen die hem ter beschikking staan probeert zich te positioneren ten opzichte van tijdgenoten. De getuigenis van die levende geschiedenis spreekt in zijn werk.

Onderzoeksresultaten

Inmiddels heb ik een aantal van Coornherts teksten nauwgezet nageplozen om die levende geschiedenis beter in beeld te krijgen. Enkele teksten heb ik hertaald, ingeleid en geannoteerd (zie hieronder: Recente publicaties). Een groot deel van mijn onderzoeksmateriaal heb ik niet in boekvorm gepubliceerd, maar wil ik wel graag voor geïnteresseerden als digitale publicaties toegankelijk maken. Ik onderscheid twee soorten digitale publicaties: een afdeling die werk van Coornhert betreft en een afdeling met vroegmoderne religiepolitieke traktaten. Beide afdelingen worden de komende jaren verder aangevuld (zie hieronder: Digitale Coornhertbibliotheek).

Recente publicaties

• D.V. Coornhert, Politieke Geschriften. Opstand en religievrede, J. Gruppelaar (ed./inl.), Amsterdam University Press: Amsterdam 2009.
  

• J. Gruppelaar, ‘Coornhert en de opstand: geen ‘zoete vrijheid’ zonder religievrede, in: a.w. 2009, pp. 9-31. Zie>

• J. Gruppelaar, G. Verwey (eds.), D.V. Coornhert (1522-1590): polemist en vredezoeker, Amsterdam Universtity Press: Amsterdam 2010.
  
   
• J. Gruppelaar, 'Principieel en problematisch: Coornherts verdediging van godsdienstvrijheid', in: a.w. 2010, pp. 35-63.
   
• J. Gruppelaar, J. Pieters (eds.), 'Un certain holandois'. Coornhert en de vragen van zijn tijd, Uitgeverij Verloren: Hilversum 2014. Zie>
  
   
• J. Gruppelaar, 'Perfectisme en onthechting. De wellevenskunst van Coornhert', in: a.w. 2014, pp. 75-105.
   
• D.V. Coornhert, Zedekunst, dat is wellevenskunste, J. Gruppelaar (ed./inl.), Uitgeverij Verloren: Hilversum 2015. Zie>
  

• J. Gruppelaar, ‘Godgeleerd zwijgen, onthechting en naastenliefde’, in: a.w. 2015, pp. 13-39.

• D.V. Coornhert, Synode over gewetensvrijheid, J. Gruppelaar (ed./inl.), m.m.v. J. Bedaux, Uitgeverij Verloren: Hilversum 2022. Zie>
  

• J. Gruppelaar, ‘Geen gewetensvrijheid zonder godsdienstvrijheid’, in: a.w. 2022, pp. 7-49.

• D.V. Coornhert, Nieuw brievenboek, J. Gruppelaar (ed./inl.), Uitgeverij Verloren: Hilversum 2022. Zie>
  

Zie ook: J. Gruppelaar, Het Staatsbestel in de Republiek. Ideologie en praktijk, 2004 (ongepubliceerd). Zie> (PDF)

In voorbereiding: J. Gruppelaar, Parallelle levens: Montaigne en Coornhert, verwachte publicatiedatum 2024.

Digitale Coornhertbibliotheek

Afdeling I: teksten van Coornhert

1. D.V. Coornhert, Wercken, Jacob Aertsz Colom: Amsterdam 1629-1632: Uitvoerige inhoudsopgave. Volledige titels, subtitels, hoofdstuktitels, J. Gruppelaar (ed.), herziene versie 2021. Zie> (PDF)
    
2. D.V. Coornhert, Wercken, Jacob Aertsz Colom: Amsterdam 1629-1632: Beknopte inhoudsopgave. Korte titels, J. Gruppelaar (ed.), herziene versie 2021. Zie> (PDF)
    
3. D.V. Coornhert, Wercken, Jacob Aertsz Colom: Amsterdam 1629-1632: Biografisch materiaal, J. Gruppelaar (ed.), herziene en uitgebreide versie 2022. Zie> (PDF)
    
4. Coornhert Correspondentie, Vijf Delen, J. Gruppelaar (ed./inl.), 2021. Deel I, Brieven in het Brieven-Boeck (1626; 1629-1632); Deel II, Overige brieven in de Wercken (1629-1632); Deel III, Brieven in B. Becker, Bronnen tot de kennis van het leven en de werken van D.V. Coornhert, 1928; Deel IV, Brieven elders gedrukt & onuitgegeven brieven [lopende werkzaamheden]; Deel V, Registers. Zie> (PDF)
    
5. D.V. Coornhert, Kerk, kerkhervorming en sectarisme. Enkele traktaten, J. Gruppelaar (ed./inl.), 2021. Zie> (PDF)
   Titels van de traktaten:
   • Middel, Tot minderinge der Secten ende Partijschappen;
   • Vande sendinghe;
   • Vande Zendinghe der lutheranen, swinglianen, ende mennonisten;
   • Vande Zendinge der Predicanten;
   • Bedacht schynende met te brenghen dat die Roomsche Kercke beter zy dan der Ghereformeerden;
   • Ander ende corter bewys van mijne ghesproken ende qualijck ghenomen woorden, dat de roomsche Kercke beter zy dan der Ghereformeerden;
   • Kritiek op de kerk: verweerschrift [titel toegevoegd];
   • Ruygh Bewerp eender onpartydiger Kercken onder verbeteringhe;
   • Raet om onder de menighfuldigheyt der Secten in desen tydt recht voor Gode te wandelen;
   • Insicht, over 't oprechten van een Alghemeyne uyterlijcke Christen Kercke;
   • Bewerp eender onpartijdigher Kercken Christi;
   • Beschrijvinge vande ware Kercke ofte Gemeynte Godes;
   • Vande ware Kercke of Ghemeynte Godes, oprechte Godsdienst ende uyterlyke kerckoeffening, verscheyden Leeraren schryven.
      
6. D.V. Coornhert, Justificatie des Magistraets tot Leyden in Hollandt (1579) & Remonstrance of Vertooch (1582), J. Gruppelaar (ed./inl.), 2021. Zie> (PDF) Met in appendix:
   • Jan van Hout, Advies van Burgemeesters van Gerecht van Leiden aan de Staten van Holland over de Acta van de in 1578 te Dordrecht gehouden Synode, 1579;
   • [Arent Cornelisz, R. Donteclock?], Kort en schriftmatig gevoelen der Kerken Christi van de gemeinschap en het onderscheit d'welk tusschen de Politise en Kerkelijke regeringe is, 1579;
   • Brief van Coornhert n.a.v. het Kort en schriftmatig gevoelen: Beradinge van te schrijven tegen de leere van 't ketterdooden ende dwang der conscientiën opten 'Onderscheyt tusschen die kerckelycke ende burgerlycke regeringe', by den predicanten en overgelevert aen de H.H. Staten anno 1579;
   • D.V. Coornhert, Kenteeckenen van Ghereformeerde ende Ghedeformeerde Consistorianten;
   • Remonstrantie aen den Edelen, vermogenden, wijsen ende voorsienighen Heeren Gecommitteerden in de vergaderinghe der Staten van Hollant, Ghenade ende Vrede door Iesum Christum, mitsgaders een voorspoedighe regeringhe, &c.;
   • Brief van Coornhert aan Coolhaes, 1580: Of d'Overheyt ghehouden is den valschen Godsdienst uyt te roeden;
   • Brief van Coornhert aan Coolhaes, 1580: Van't ghebieden des Overheyts, in saken van de Religie, ende van't straffen der Ketteren;
   • Arent Cornelisz, Antwoorde Der Dienaren des Woordts ende Ouderlinghen der Kercken van Hollandt onlancks vergadert gheweest zijnde tot Haerlem: Aen de Staten desselven Landts: Op de Remonstrantie by de Overicheyt van Leyde. aengaende 't verhandelde der Dienaren des Woordts en d'Ouderlinghen der Nederlandtsche Kercken in het Synodus tot Middelburch enz, Delft 1582.
      
7. D.V. Coornhert, Het grafisch werk. Een overzicht (in voorbereiding).
    
8. D.V. Coornhert, Geloof, genade en vrijheid. Teksten en tekstfragmenten (in voorbereiding).

Afdeling II: religiepolitieke traktaten 16e - 17e eeuw

Toelichting:

Lotgevallen van een idee

De teksten uit de 16de en 17de eeuw die hier in transcriptie zijn opgenomen hebben met name betrekking op de verhouding van kerk en staat en het vraagstuk van de verdraagzaamheid jegens andersgelovigen. Vertrekpunt van deze reeks vormt het werk van D.V. Coornhert, met name zijn Synode over gewetensvrijheid (1582), door mij recent in een nieuwe hertaling uitgegeven (Uitgeverij Verloren, 2022). Als eindpunt van deze reeks publiceer ik een vertaling van enkele teksten van John Locke (1632-1704) over verdraagzaamheid. ( ... )  Lees verder (PDF)

De transcripties stel ik vrij beschikbaar, maar als tegemoetkoming in de kosten is een financiële bijdrage zeker zeer welkom, zodat ik bestede uren althans voor een deel kan belonen (IBAN: NL04 INGB 0004 5403 24, o.v.v. fonds transcripties ). Of ga via onderstaande knop naar een betaalverzoek en betaal op een veilige wijze direct via uw eigen bankrekening een bijdrage naar keuze .

Donatie fonds transcripties

Degenen die de transcripties in eigen publicaties gebruiken dienen een bronvermelding op te nemen. De transcripties zijn uiteraard niet foutloos. Ik stel het op prijs als men fouten die men tegenkomt aan mij doorgeeft; ook suggesties zijn welkom (j.gruppelaar@kpnplanet.nl).

NB: De reeks wordt in september aangevuld met:

• Antonius Walæus, Het ampt der kerckendienaren: Midtsgaders de authoriteyt, ende opsicht, die een Hooghe Christelicke Overheydt daer over toecompt, Adriaen vanden Vivere: Middelburg 1615;
• Pieter Jansz Twisck, Religions vryheyt. Een korte cronijcsche beschryvinghe van die vryheyt der religien, tegen die dwang der conscientien, s.n.: Hoorn 1609;
• Joannis Crellius, Verdedinghe Vande vryheyt der religie, s.n.: s.l. 1637.
   

[Anoniem], Vermaninghe ende Raet voor de Nederlanden, waer in doorsake bewesen wort vanden tegenwoordigen inlantschen twist, ende oock de Remedie daer teghen, maer principalijck wort hier bewesen oftmen de Conscientien behoort te bedwinghen, s.n.: s.l. 1578. 

[Anoniem], Een Vriendelijcke vermaninghe tot allen Liefhebbers der Vryheyt ende des Religions-vreden, s.n.: s.l. 1579. (in voorbereiding)

Frans Coornhert, Cort onderwijs, Cornelis Claeszoon: Amstelredam 1586. Zie> (PDF) 

Reinier Donteclock, Overlegginghe vande Oorsaecken der schadelicker Twist in de kercken van Hollant ende West-vrieslant op-geresen. Ende eerst: Van de Kerckelicke Ordinantie ofte Regieringhe int ghemeyn. Ian Andriessz: Delft 1612. Zie> (PDF) 

[Arent Cornelisz, Reinier Donteclock?], Kort en schriftmatig gevoelen der Kerken Christi van de gemeinschap en het onderscheit d'welk tusschen de Politise en Kerkelijke regeringe is, 1579. Zie: DCB6, appendix pp. 111-114. Zie ook reactie van DV. Coornhert: DCB-6, appendix.

Arent Cornelisz, Reinier Donteclock, Remonstrantie aen den Edelen, vermogenden, wijsen ende voorsienighen Heeren Gecommitteerden in de vergaderinghe der Staten van Hollant, Ghenade ende Vrede door Iesum Christum, mitsgaders een voorspoedighe regeringhe, &c. Zie: DCB6, appendix pp. 27-136.

Arent Cornelisz, Reinier Donteclock, Antwoorde Der Dienaren des Woordts ende Ouderlinghen der Kercken van Hollandt onlancks vergadert gheweest zijnde tot Haerlem: Aen de Staten desselven Landts: Op de Remonstrantie by de Overicheyt van Leyde. aengaende 't verhandelde der Dienaren des Woordts en d'Ouderlinghen der Nederlandtsche Kercken in het Synodus tot Middelburch enz, Delft 1582. Zie: DCB6, appendix pp. 143-170, titelblad/uitgever zie noot 99. Zie> (PDF)

Arent Cornelisz, Ondersoeck des onghehoorden middels, onlancx versiert ende wtghegheuen van Dirck Volckertsz. Cornhert, tot minderinge der secten ende partijschappen [...]. Ghestelt by forme van een Tsamenspreckinghe door de dienaers der kercke Christi tot Delft ; Hier is by ghevoecht het Boecxken Cornhert's selve, om t'een by t'ander te beter te verghelijcken, ende tot ghedachtenisse van de ydelhyet des autheurs, Middel tot mindringe der secten, Maritgen Symons: Delft 1582. Zie> (PDF)

Pieter Jansz Twisck, Religions vryheyt. Een korte cronijcsche beschryvinghe van die vryheyt der religien, tegen die dwang der conscientien, s.n.: Hoorn 1609. (in voorbereiding)

Franciscus Gomarus, Waerschouwinghe, J.J. Orlers: Leiden 1609. (in voorbereiding) 

Antonius Walæus, Het ampt der kerckendienaren: Midtsgaders de authoriteyt, ende opsicht, die een Hooghe Christelicke Overheydt daer over toecompt, Adriaen vanden Vivere: Middelburg 1615.  (in voorbereiding)

Johannes Uytenbogaert, Van t’Ampt ende Authoriteyt eener Hoogher Christelicker Overheydt, In Kerckelicke Saecken, Hillebrant Iacobsz: ’s Gravenhage 1610. Zie> (PDF)

Johannes Uytenbogaert, Noodighe ontschuldiginghe, Hillebrandt Iacobsz: ’s Graven-Haghe 1627. Zie> (PDF)

Johannes Uytenbogaert, Advys op’t vaststellen vande Religie, J. de Wit:  Haarlem 1630.

Johannes Uytenbogaert, Voorstant vande vryheyt der conscientie, teghen den conscientie-dwangh van Henricus Arnoldi vander Linden, predicant tot Delff, s.n.: s.l 1630. (in voorbereiding)

Johannes Uytenbogaert, Brief aan Frederik Hendrik, 1630. Zie> (PDF)

Johannes Uytenbogaert, Christelicke Raedt voor Conscientieuse Menschen, die clagen over groote swaermoedicheyt des Geestes ende aenvechtingen, daer mede sy seggen dickwils ghequelt te zijn in haer Ghemoedt, Anthony Jansz Tongerloo: ’s-Gravenhaghe 1639. Zie> (PDF)

Joannis Crellius, Verdedinghe Vande vryheyt der religie, s.n.: s.l. 1637. (in voorbereiding)

Cornelis Adriaensz. Boomgaert, Merck-teycken, om te komen tot kennisse vande ware ende valsche religie, kerck, ende leeraren, uyt hare woorden ende wercken [...] Tot vertroostinghe van die om de Religie vervolginghe lyden, s.n.: s.l. 1633. (in voorbereiding) 

Henricus Meilingius, Remonstrantie an de eedele, moghende heeren, de heeren gedeputeerden van ridderschap ende steden, der landtschap van Over-issel, [...] In druck uytgegeven door een Lief-hebber der vvaerheyt ende der conscientien vryheyt, s.n.: Borckeloe 1619.(in voorbereiding)

Simon Episcopius, Gheloofs-vryheydt, 1627. Zie> (PDF)

Simon Episcopius, Tractaet van ’t ampt der overheydt, dat is, of een christen gheoorloft zy het selve te bedienen, Thomas Fonteyn: Haarlem, 1639. Zie> (PDF)